Beeldessay: Jan van Eyck

DOOR:

Bram van der Wilt en Mirjam Janssen

Het oog van de meester

Diepe kleuren, weelderige details en karakteristieke portretten. De schilderijen van Jan van Eyck zijn na 600 jaar nog steeds overrompelend. Generaties kunstenaars in heel Europa zijn door hem beïnvloed.

Vanaf het moment dat Het Lam Gods in 1432 wordt getoond in de St. Baafskathedraal in Gent, is Jan van Eyck beroemd. Van heinde en verre komen kunstenaars naar het altaarstuk kijken. De rijkdom van zijn werk en zijn technisch vernuft dwingen veel bewondering af. De Vlaamse Van Eyck (circa 1390-1441) werkt in zijn jonge jaren enige tijd voor Jan van Beieren, graaf van Holland, in Den Haag. Na dienst dood treedt hij in 1425 in dienst van Filips de Goede, de hertog van Bourgondië. Vlaanderen is in die jaren een van de rijkste en machtigste gebieden van Noordwest-Europa, met een grote culturele uitstraling. Van Eyck woont in Lille en Brugge. Hij maakt lange reizen voor Filips, onder meer om portretten te maken van dienst verloofde, de Portugese Isabella. Daarnaast werkt hij voor andere opdrachtgevers. Veel van zijn schilderijen zijn verloren gegaan. Zo’n 25 zijn er bewaard gebleven en staan in 2020 centraal tijdens het Van Eyck-jaar.

Het Lam Gods van Jan van Eyck bestaat uit dubbel beschilderde panelen, waarvan er acht met scharnieren kunnen worden gesloten. Op gewone dagen houden zijn tijdgenoten het altaarstuk dicht, maar op zon- en feestdagen staat het open. En dan verschijnen in uitbundige kleuren, met prachtige details en schitterende vergezichten de nieuwe hemel en de nieuwe aarde. Centraal staat Het Lam – het offer van Jezus – en daaromheen zijn tal van Bijbelse figuren en taferelen te zien. Bovenin overziet de Almachtige zelf zijn schepping, geflankeerd door Maria en Johannes de Doper.

Een ander dier

Tijdens de restauratie van Het Lam Gods in 2018 is sprake van een verrassing. Eeuwenlang heeft het lam er door een latere overschildering braaf en wat onnozel uitgezien. Nu die verflaag is verwijderd, blijkt Van Eycks oorspronkelijke lam een heel andere snuit te hebben. De ogen zijn feller, de oren zitten lager en ook de rest van de kop verschilt. Het dier kijkt de toeschouwer kritisch aan.

Eeuwige trouw

In 1434 schildert Van Eyck Giovanni di Nicolao Arnolfini en zijn vrouw Constanza Trente. De Italiaanse familie Arnolfini bestaat uit rijke bankiers die zaken doen in Vlaanderen. Het dubbelportret is waarschijnlijk gemaakt ter nagedachtenis aan Constanza, die in 1433 was gestorven. De hond aan de voeten van het echtpaar is een teken van trouw.

Heel opvallend is de bolle spiegel. Daarin zijn niet alleen de Arnolfini’s nog eens van achteren te zien, maar ook twee toeschouwers in de deuropening.

Aanbidding

In 1435 schildert Jan van Eyck een portret van Nicolas Rolin met Maria en Jezus (links). Rolin is kanselier van het Bourgondische rijk en een van de machtigste mannen aan het hof van Filips de Goede. Het lijkt wat aanmatigend dat hij zich met de moeder Gods zelf heeft laten afbeelden, maar waarschijnlijk was de voorstelling eerder bedoeld als een visioen. De voorstelling laat zien hoe diepgelovig Rolin is.

Rogier van der Weyden, een andere vertegenwoordiger van de Vlaamse schilderkunst, schildert in 1450 Lucas tekent de Heilige Maagd (rechts). Hij is duidelijk beïnvloed door Jan van Eyck.

Schoonheid

In de vijftiende eeuw neemt de portretschilderkunst in Vlaanderen een hoge vlucht. De zogeheten Vlaamse Primitieven weten gezichtsuitdrukkingen perfect te vangen. Dat geldt bijvoorbeeld voor dit portret van een jonge vrouw van Petrus Christus uit 1446.

Legendarische rotkop

De Antwerpenaar Quinten Matsys maakt religieuze werken, genrestukken en portretten. Wereldberoemd is zijn portret van een lelijke vrouw uit circa 1525. Mogelijk is het een parodie op een oudere vrouw die zich te jeugdig kleedt. De afzichtelijke hertogin heeft model gestaan voor illustraties in Alice in Wonderland (1865) door John Tenniel.

Vlaams voorbeeld

Net als andere schilders is Van Eyck een ondernemer. Hij werkt niet alleen, maar heeft een atelier met assistenten. Na zijn dood in 1441 zetten zijn andere broer Lambert en zijn vrouw Magarete het bedrijf nog enige tijd voort. Dit portret van de heilige Hiëronymus (links) is in 1442 gemaakt door medewerkers uit zijn atelier. Niet lang daarna komt het terecht in de collectie van de rijke Italiaanse familie de Medici.

De Florentijn Domenico Ghirlandaio (rechts) heeft duidelijk het schilderij uit het atelier van Van Eyck gezien. De studeerkamer van de heilige is met veel liefde voor detail weergegeven.

Warning

/var/hpwsites/u_twindigital_html/website/html/webroot/vaneyck.historischnieuwsblad.nl/wp-content/plugins/diziner-core/lib/TwinDigital/Diziner/Core/Post.php

965

Beeldessay: Jan van Eyck (copy)

Lees ook